پروژه طراحی، ارزیابی و اجرای دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر

چکیده

طرح حاضر با هدف طراحی، ارزیابی و اجرای دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسطه انجام یافته است. جهت طراحی دوره، نظریات سوء مصرف، پیشگیری و منابع مرتبط مورد بررسی قرار گرفت و با توجه به موارد مشترک و متفاوت نظریات و دوره های پیشین و اعمال نظر متخصصین، دور? مذکور طراحی و تدوین شد و مورد تأیید 5 نفر از روان شناسان قرار گرفت. نگرش سنج دانش آموزان به مواد مخدر، پس از بررسی مبانی نظری مرتبط و ابزارهای پیشین به صورت مقدماتی طراحی گردید. روایی محتوایی آزمون با استفاده ازضریب توافق داوران (28 نفر از اساتید روان شناسی و مشاوره و عموماً با تجرب? کار بالینی با معتادان) مورد تأیید قرار گرفت. پایایی آزمون مذکور، با اجرای مقدماتی (Pilot) بر روی 30 نفر از دانش آموزان مقطع متوسطه در سال سوم دبیرستان، با استفاده ازآلفای کرنباخ محاسبه شده و ضریب بدست آمده 733/0 می باشد. جهت اجرای دوره، 2 گروه از دانش آموزان مقطع دبیرستان در پای? سوم انتخاب شدند. با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه پس از اجرای پیش آزمون بر روی گروه ها (نگرش سنج محقق ساخته)، دور? آموزشی طی 4 جلسه برای گروه آزمایشی برگزار گردید. در نهایت، داده ها با استفاده از نرم افزار آماری Spss . 12 و با استفاده از آزمون های t مستقل وتحلیل کوواریانس مورد بررسی قرار گرفت. تفاوت معنی دار در نگرش به سوء مصرف مواد مخدر در گروه آزمایشی گواه از اثر بخشی دوره در ایجاد نگرش منفی به سوء مصرف مواد مخدر داشته است و از این رو دور? مذکور می تواند در سطح وسیع تر برای پیشگیری اولیه کاربرد داشته باشد.

مقدمه

سوء مصرف مواد مخدر، امروزه پا را از مرز اختلالات فردی و روان شناختی فراتر نهاده و به یک معضل اجتماعی تبدیل شده است. شیوع روز افزون، درگیری اقشار مختلف اجتماعی در مصرف، تنوع گسترده و کاهش سن ابتلا، دانشمندان و برنامه ریزان را بر آن داشته تا نسبت به حل آن چاره جویی نمایند.

کاهش عرضه و کاهش تقاضا، همواره و از دیر باز دو سیاست عمده در حل مسأله مواد مخدر بوده است. به رغم تلاش های قابل ستایش در کاهش عرضه، تقاضای مصرف روز به روز افزایش یافته و قربانیان بیشتری را به کام خود فرو می برد. از این رو روانشناسان، جامعه شناسان، متخصصان تعلیم و تربیت و … اهتمام خود را صرف کاهش و کنترل تقاضا نموده اند.

طرح نظریات متعدد در تعلیل گرایش ها و پیشگیری شاهدی براین مدعا ست. و باز نیز برغم تمامی تلاش های ارزشمند صاحبان اندیشه، این مسأله به قوت خود باقی است.

سود سرشار نامشروع تجارت مواد مخدر، جذابیت های آنی فیزیولوژیکی و روانی مصرف مواد، هزینه های سرسام آور درمان و توانبخشی معتادان، دانشمندان روان شناس را برآن داشته که این بار، مشکل را پیش از پدیدآیی حل نمایند.

دو ده? اخیر انقلابی در پیشگیری از مصرف مواد بوده است. طراحی نظریات و برنامه های متعدد برای پیشگیری اولیه در کشورهای مختلف و برای اقشار گوناگون جامعه، دستاورد این کوشش ها بوده است.

رویکردهای القای ترس، هنجاری ، آموزش مهارت های زندگی، آموزش مقاومت اجتماعی … و برنامه های آموزشی منتج از آنها، همه و همه در پژوهش های بسیاری چه در کوتاه مدت و چه در دراز مدت مورد ارزیابی قرار گرفته است. مطالعات نشان داده اند که به رغم سودمندی قابل توجه برخی از برنامه ها، راه درازی تا دستیابی به نظریه یا نظریات منسجم و برنامه های قابل اعتماد آموزشی باقی است.

بررسی آسیب شناسان? برنامه های آموزشی در حوزه پیشگیری، فعالیت بسیارمهمی در بهبود برنامه های آموزشی است. شاید بتوان تنگ نظری در لحاظ نمودن عوامل متعدد دخیل در برخی از رویکردهای نظری و به تبع آن در برنامه های آموزشی را اساس این ضعف ها دانست.

هدف پژوهش حاضر، طراحی و تدوین دور? آموزش پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر برای دانش آموزان مقطع متوسط به عنوان یکی از آسیب پذیرترین اقشار در ابتلا بوده است.

جهت انجام طرح حاضر، ابتدا تمامی نظریات سوء مصرف و پیشگیری- یا دست کم مهمترین آنها- مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. نقط? عطف هر نظریه و اصول اساسی در هرکدام استخراج شده. موارد مذکور همراه با تجرب? پژوهشگر، به صورت منسجم برای اجرا تدوین گردید. بدین ترتیب مجموع? به دست آمده مجموعه ای است از تلفیق تئوری های متعدد که از موارد مشترک و متفاوت نظریات مختلف و تجرب? پژوهشگر غنی شده و مورد تأیید 5 تن از روانشناسان قرار گرفته است. جهت اجرا با استفاده از طرح نیمه آزمایشی پیش آزمون، پس آزمون با گروه گواه، 2 گروه از دانش آموزان مقطع متوسطه (درهر گروه 30 نفر و در مجموع 60 نفر) انتخاب شدند. ابزار سنجش نگرش به سوء مصرف، محقق ساخته بوده و پس از بررسی ادبیات تحقیق و سنجه های مختلف در موضوع نسبت به تهیه و تدوین آن اقدام شده است. جهت بررسی روایی آزمون ازضریب توافق 28 تن از داوران (اساتید محترم دانشگاه در رشته های روان شناسی و مشاوره) و جهت بررسی پایایی آن از ضریب آلفای کرنباخ استفاده شده است. نتایج نشان دار که ابزار مذکور دارایی روایی و پایایی قابل قبول       می باشد. دور? آموزشی طی 4 جلسه برای گروه آزمایشی، برگزار شده و طبق طرح، پیش آزمون و پس آزمون برروی گروههای آزمایشی و گواه اجرا گردید. در نهایت نتایج با استفاده از آزمون های آماری t مستقل و تحلیل کو واریانس مورد تحلیل قرارگرفت. نتایج نشانگر اثر بخشی دوره در تغییر نگرش و دانش آموزان مقطع متوسطه به سوء مصرف مواد مخدر بوده و با بسیاری از پژوهش های مشابه همسو می باشد. از دور? مذکور   می توان به طور وسیع تر برای تغییر نگرش دانش آموزان مقطع متوسط? سراسر کشور به سوء مصرف مواد، سود جست.

 فهرست مطالب

چکیده …………………………………. 1

مقدمه………………………………….. 2

فصل اول: طرح کلی تحقیق

بیان مسئله……………………………… 5

ضرورت ………………………………… 11

اهداف تحقیق …………………………… 12

سؤالات و فرضیات ………………………… 12

تعاریف نظری اصطلاحات…………………….. 13

تعاریف عملیاتی اصطلاحات………………….. 18

فصل دوم: مبانی نظری و پیشین? پژوهش ها

پیشگیری از مصرف مواد مخدر ………………. 20

رویکرد ها و نظریه های پیشگیری …………… 24

نگرش مثبت به مواد مخدر …………………. 36

نظریات سوء مصرف مواد مخدر ………………. 50

رویکرد مهارت های زندگی …………………. 53

رویکرد مهارت های زندگی …………………. 66

برنامه های آموزش پیشگری در مدارس جهان ……. 79

انگلستان ……………………………… 80

آمریکا ……………………………….. 85

کویت …………………………………. 93

ایران ………………………………… 95

دور? پیشنهادی آموزش فرد- مدار پیشگری از سوء مصرف مواد مخدر …………………………………….. 125

فصل سوم: روش شناسی

روش تحقیق…………………………….. 134

جامع? آماری ………………………….. 135

شیو? انجام طرح………………………… 135

ابزار اندازه گیری …………………….. 136

شیو? تجزیه و تحلیل اطلاعات ……………… 138

فصل جهارم: نتایج

نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل اطلاعات …. 141

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث و نتیجه گیری ……………………… 146

محدودیت ها …………………………… 159

پیشنهاد ها …………………………… 160

منابع ………………………………. 167

فهرست جداول

فصل اول

جدول 1- 1: ملاک های DSM- IV برای مسمومیت با مواد 15

جدول 1- 2: ملاک های DSM- IV برای ترک مواد……. 16

جدول 1- 3: ملاک های تشخیص DSM- IV برای وابستگی به مواد. 16

جدول 1- 4: ملاک های تشخیص DSM- IV برای سوء مصرف مواد… 17

فصل دوم

جدول 2- 1: خلاصه ای از برنامه های آموزشی مدارس 35

جدول 2- 2: دسته بندی نظریات با توجه به خود، دیگران، جامعه و طبیعت ………………………………… 46

جدول 2- 3: نقط? تمرکز رشته ای نظریه ها……. 47

جدول 2- 4:حدود نظریات با توجه به خلاص? عنوان، متغیرهای کلیدی، ماد? موردتأکید و   ویژگی های جمعیت شناختی… 48

جدول 2- 5: عوامل خطر در سوء مصرف مواد…….. 69

جدول 2- 6: عوامل محافظت کننده و عوامل خطر برای شروع مصرف داروهای غیر مجاز در بین نوجوانان…………. 70

جدول 2- 7: رئوس محتوای برنام? پیشگیری از اعتیاد در کتاب تغذیه و بهداشت………………………………. 85

جدول 2- 8: در زمین? آموزش پیشگیری از اعتیاد.. 88

جدول 2- 9: معرفی دارو و هشدارهای آن ……… 89

جدول 2- 10: روش های تدریس درزمین? آموزش پیشگیری ازاعتیاددرکشورهای موردمطالعه……………. 124

جدول 2- 11: تقسیم بندی ابعاد عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی)……………………………… 126

جدول 2- 12: تقسیم بندی ابعاد عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی)……………………………… 126

جدول 2- 13: عوامل غیر قابل کنترل (فردی و اجتماعی) .. 127

جدول 2- 14: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) 128

جدول 2- 15: عوامل قابل کنترل (فردی و اجتماعی) در مجموع نظریات پیشین………………………………… 129

جدول2- 16: تقسیم بندی ابعاد وسطوح مداخلات در پیشگیری از سوءمصرف مواد مخدر……………………… 129

جدول2- 17: دور? آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل اجتماعی). 130

جدول2- 18: دور? آموزشی فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر (با تأکید بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی). 131

جدول2- 19: امتیاز دور? آموزش فرد- مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر مبتنی بر عوامل قابل کنترل فردی و اجتماعی 132

فصل سوم

جدول 3- 1: دیاگرام طرح پیش آزمون- پس آزمون با گروه کنترل غیرتصافی……………………………… 134

جدول 3- 2: نمونه سؤالات آزمون ……………. 136

جدول 3- 3: خلاص? محاسب? t تک متغیری برای بررسی روایی ابزار. 137

فصل چهارم

جداول 4- 1: خلاص? اطلاعات توصیفی بدست آمده از تحلیل داده ها …………………………………….. 141

جدول 4- 2: آماره های پیش آزمون و پس آزمون گروه های گواه و آزمایش……………………………….. 142

جدول 4- 3: آزمون برای واریانس ها ………… 142

جدول 4- 4: آزمون برای میانگین ها…………. 142

جدول 4- 5: آزمون t مستقل برای مقایس? اختلاف میانگین های پیش آزمون و پس آزمون     گروه های گواه آزمایشی.. 143

جدول 4- 6: خلاص? نتایج تحلیل کوواریانس ……. 144

فهرست شکل ها

شکل 2- 1: الگوی کلی شروع مصرف …………… 71

شکل 2- 2: رابط? عوامل مؤثر در سوء مصرف مواد مخدر … 81

شکل 2- 3: مثالی از رسم نقش? پنداره ها برای الکل 113

شکل 2- 4: مثالی از رسم نقش? مفهوم ها برای سیگاز گشیدن 114

فهرست پیوست ها

پیوست الف. نگرش سنج سوء مصرف مواد مخدر ….. 161

پیوست ب. دور? آموزشی فرد – مدار پیشگیری از سوء مصرف مواد مخدر به تفکیک جلسات آموزشی………………….. 163